Кӑҫалхи авӑн уйӑхӗнчен Шупашкарти 10-мӗш шкулта пӗр хастар ҫынсен ушкӑнӗ 1-мӗш класс ачисене тарӑннӑн чӑвашла вӗрентме тытӑнасшӑн. Ку ӗҫре вӗсене Вӗрентӳ министерствипе Чӑваш патшалӑх педагогика университечӗ пулӑшса пырӗ. Тӗллевсем пысӑк — пуҫламӑш шкула пӗтернӗ хыҫҫӑн ачасене малалла та чӑвашлах вӗрентесшӗн. Чӑвашла класа пӗр ҫул кӑна мар, ытти ҫулсенче те пухасшӑн, ӗҫ ӑнсан — ӑна Шупашкарти ытти шкулсене те сарасшӑн. Ачасен ашшӗ-амӑшӗсемпе тата шкул хушшинче ӑнланмалӑх ан сиксе тухтӑр тесе ашшӗ-амӑшӗсен ассоциацине йӗркелеме палӑртнӑ.
Паллах, кунашкал пуҫару ҫӑмӑллӑн хускалмӗ, ҫаванпа та вӗсене пулӑшни те кирлӗ. Хальхи вӑхӑтра ҫакнашкал пулӑшу кӗтеҫҫӗ:
● ачисене чӑвашла вӗрентме хатӗр ашшӗ-амӑшӗсене шырамалла. Проект пуҫаруҫисен ӗнентернӗ тӑрӑх, пуҫламӑш классенче чӑвашла вӗрентни математикӑпа тата вырӑс чӗлхине ӑса хывма чӑрмантармӗ. Каярах ачасене тарӑннӑн акӑлчан чӗлхине те вӗрентӗҫ, компьютерпа усӑ курма та малтанхи ҫулсенчех хӑнӑхтарӗҫ.
● ку шкулта чӑвашла пӗлекен музыка вӗрентекенӗ ҫук. Ҫавӑнпа та ахаль чухне тӳлекен укҫапа ҫылӑхакан вӗрентевҫӗне шыраҫҫӗ.
● ку пуҫару пирки МИХсене пӗлтерекенни, тӗрлӗ хаҫат-журналсемпе ӗҫлекенни кирлӗ.
| ПУШ | 14 |
Тин кӑна чӑваш кӗнеке издательствинче ҫӗнӗ кӗнеке пичетленсе тухрӗ — Г.А. Дегтярёв хатӗрленӗ «Изучаем чувашский язык» пособи. Малтантарах ку кӗнеке 1995 ҫулта пичетленсе тухнӑччӗ — халӗ вара, иккӗмӗш кӑларӑмпа тухнӑ май, автор ӑна самай ҫӗнетнӗ. Ҫӗнетӳсем чылай — кӗнекене кӗртнӗ сӑвӑ тӗслӗхӗсен пурин те тенӗ пекех чӑвашларан вырӑсла куҫарнӑ варианчӗсем вырнаҫнӑ; умсӑмахӗ ҫӗнелнӗ. Кӗнеке хальхилле пичетленӗ — ӑна алла тытма та питӗ кӑмӑллӑ. Тата саспаллийӗсем те малтанхи пек вӗтӗ-вӗтӗ мар — шултра.
Кӗнеке рецензенчӗ — Атнер Петрович Хусанкай. «Хальхи нумай-нумай культурӑллӑ аслӑ тӗнчере ҫӗтсе каяс мар тесен пире мӗнле те пулин хатӗр кирлӗ. Чӗлхе вара — шӑп та лӑп ҫавнашкал хатӗр, тӗнчене туйма пулӑшакан ҫӑраҫҫи», — тет вӑл хӑйӗн умсӑмахӗнче.
Мӗнех, чӑваш чӗлхине вӗренме кӑмӑллакансем валли ҫӗнӗ кӗнеке тухни питӗ лайӑх! Чӑвашла пӗлмен тусӑрсене ӑна парнелеме ан манӑр — тепрехинче вӗсем патне хӑнана кайсан чӑвашла пуплешме те пултаратӑр.
Ӗнер, нарӑсӑн 21-мӗшӗнче, пӗтӗм тӗнче тӑван чӗлхе кунне паллӑ турӗ. Ку уява ЮНЕСКО 1999 ҫулта иртнӗ 30-мӗш Генераллӑ канашлӑва пӗтӗмлетнӗ май ҫирӗплетнӗ, 2000 ҫулхи нарӑсӑн 21-мӗшӗнче вара пӗрремӗш хут уявланӑ. Уява чӗлхесен тата культурӑсен нумайенлӗхне упраса хӑвармашкӑн йӗркеленӗ. Ку уява йышӑннине ПНО-н Тӗп Ассамблейи те ырланӑ, хӑйӗн шутне кӗрекен пайташ-патшалӑхсене тӗнчери пур чӗлхесене те хӳтӗлеме тата вӗсене упраса хӑварма чӗнсе каланӑ.
ЮНЕСКО ку уява тунӑ май тӗнчери ҫухалма пултаракан чӗлхесем епле пурӑннине тишкерме тата вӗсене пӗтесрен пулӑшма шутлать.
ЮНЕСКО шучӗпе ҫитес вӑхӑтра тӗнчери 6 пин чӗлхерен ҫурри таран ҫухалма пултарать — чӗлхене пӗлекен, калаҫакан юлашки ҫынсем вилме пултараҫҫӗ.
2009 ҫулхи пӗтӗмлетӳпе ЮНЕСКО Раҫҫейри 136 чӗлхен пуласлӑхӗ япӑххине палӑртнӑ, вӑл шутра — чӑваш чӗлхин те.
Чӑваш чӗлхине ҫӑласси, ӑна аталантарасси — кашни чӑвашӑн тивӗҫӗ. Чӑваш ята илнӗ ҫыннӑн хӑйӗн чӗлхине май килнӗ таран упраса хӑварма тӑрӑшмалла (аха, ачисене чӑвашла вӗрентме майсем тупмалла, тӑрӑшмалла), ӑна аталантарассипе ӗҫлемелле.
Нарӑсӑн 20-мӗшӗнче Шупашкарта тӗрлӗ регионти обществӑллӑ пӗрлешӳсем Раҫҫей Федерацийӗнчи кӑк халӑх чӗлхисене упраса хӑварас тата вӗсене аталантарас ыйтусене сӳтсе явма пысӑк канашлӑва пухӑнчӗҫ. Пуху Чӑваш наци музейӗнче иртрӗ.
Пӗтӗмӗшле илсен пухӑннӑ ҫынсене 2007 ҫулхи юпан 1-мӗшӗнче йышӑннӑ 309 №-лӗ федераллӑ саккун пӑшӑрхантарать — ытларах вӗсем ӑна сӳтсе яврӗҫ, ӑна хирӗҫлесе докладсем каларӗҫ. Тухса калакансем чылай пулчӗҫ. Тутарстанран килнӗ Сафиуллин Фандас Шакирович 309 №-лӗ саккунӑн кун-ҫулне уҫса пама тӑрӑшрӗ. Ҫак саккуна пурнӑҫлама тытӑнни те — сӑмахран, ППЭ-на тӑван чӗлхесемпе ирттерме чарни — ӑна пӑшӑрхантарни пирки пӗлтерчӗ. Патшалӑх тӑван чӗлхепе 1-4 классенче ҫеҫ вӗрентме сӗнет иккен (хальхи вӑхӑтра — 9-мӗш класчен), тата тӑван чӗлхесене вырӑс чӗлхипе вӗрентмелле имӗш. Ҫак йӗркесене пурнӑҫа кӗртме шухӑшлани ун шучӗпе (тӗрӗссипе, пухӑва хутшӑннӑ ҫынсен ытларахӑшӗ те ҫапла шутлать) Раҫҫейре вырӑс мар халӑхсене вырӑслатассипе ҫыхӑннӑ.
Регионаллӑ компонент шучӗпе малтан тӑван чӗлхене, тӑван халӑх историне тата культурине вӗрентнӗ пулсан, халӗ, ӑна пӑрахӑҫланӑ хыҫҫӑн ҫак предметсем хӑйсен саккунлӑх никӗсне ҫухатнӑ пек пулса тухать.
Паян, нарӑсӑн 4-мӗшӗнче, республикӑра черетлӗ «Чӗвӗлти чӗкеҫ» ӑмӑрту-вӑйӑ иртрӗ. Кӑҫал ачасем хӑйсен ӑс ҫивӗчлӗхне 7-мӗш хут кӑтартӗҫ ӗнтӗ.
Конкурса йӗркелекенсем: Чӑваш Республикин вӗрентӳ Министерстви, «Хӗрарӑмсем наукӑра тата вӗрентӳре» регионсем хушшинчи обществӑллӑ организацийӗн чӑваш уйрӑмӗ тата И.Н. Ульянов ячӗллӗ ЧПУ.
Конкурсӑн тӗллевӗ: ачасене чӑваш чӗлхине юратса вӗренме хӑнӑхтарасси, вӗсен пуплев культурипе пултарулӑх енне туртӑнассине ӳстересси.
Шкул ачасен пурӗ 30 задани пурнӑҫлама тивӗ — вӗсенче кашни чӑваш чӗлхипе тата лингвистикӑпа пухнӑ пӗлӗве кӑтартмалла пулӗ. Ыйтусен ытларахӑш пайӗ питӗ ҫӑмӑл, вӗсен хуравне пур шкул ачи те пӗлме тивӗҫ. Пур ыйтӑвӑн хуравне тупма 1 сехет те 15 минут параҫҫӗ.
Вӑйӑ пӗтӗмлетӗвне классем тӑрӑх пӑхса тухӗҫ. Ҫӗнтерӳҫӗсене йӑлана кӗнӗ йӗркепе Чӑваш чӗлхи кунӗнче чыслӗҫ.
Пӗлме. 2009 ҫулта вӑйӑна пӗтӗмпе 21 964 шкул ачи хутшӑннӑ: Чӑваш Республикинчен — 20 776, Тутарстанран — 593, Пушкӑртран — 562 вӗренекен, Чӗмпӗр тӑрӑхӗнчен — 16 вӗренекен, Самара тӑрӑхӗнчен — 15 вӗренекен хӑй пултарулӑхне кӑтартса панӑ.
Ҫӗнӗ Ҫул умӗн Паратайп фирмӑран савӑнӑҫлӑ хыпар килчӗ — Раҫҫейри халӑхсен алфавичӗсене шута илекен шрифт кӑларнӑ. Хальлӗхе пӗр шрифт кӑна, вӑл «ПТ Санс» (PT Sans) ятлӑ. Шрифт ирӗклӗ, ӑна усӑ курнӑшӑн укҫа тӳлемелле мар.
Ӑна нумай наци пурӑнакан ҫӗршывра халӑхсен хушшинче офицциаллӑ тата ӗҫлӗ ҫырусем ҫырма юрӑхлӑ шрифтсен пуххине хатӗрлемелли проекта пурнӑҫланӑ май ӑсталаса тунӑ. Проекта килӗшӳллӗн ҫав шрифтсемех информаци ӗмӗрӗнче националлӑ ҫыруллӑхсене аталантарма тивӗҫ. Ку чӑн ӗнтӗ — 2010 ҫул ҫывхарса пырать пулин те Раҫҫейри вырӑс мар халӑхсен ку енчен пысӑк чӑрмавсем пур. Вӑл чӑрмавсене кашни халӑх хӑй тӗллӗн, хӑй пӗлнӗ пек сирме тӑрӑшать. Чӑваш чӗлхи анинче те мӗнле кӑна тумаҫҫӗ пулӗ — ятарлӑ шрифтсем хатӗрлеҫҫӗ, латин саспаллийӗсем шутне кӗрекен пӗрешкел курӑнакан саспаллисене усӑ кураҫҫӗ, латинла ҫыракан та пур.
Проект РФ пичетпе массӑллӑ коммуникаци агентстви пулӑшнипе пурнӑҫланать.
Гарнитура 8 начертаниллӗ — 4 стандартли; 2 — пӗчӗк кегельлӗ набор валли тунӑ пысӑк пропорциллӗ начертанисем; 2 — экономлӑ набор валли тунӑ хӗсӗк начертани.
Раштавӑн 18-мӗшӗнче чыслав пулмасть!!! 2010 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗнче иртӗ!!! Хӑш кун пулассине пӗлсенех пӗлтерӗпӗр.
Раштавӑн 18-мӗшӗнче «Халап хапха тӑрринче» литература ӑмӑртӑвӗн ҫӗнтерӳҫисене чыслӑпӑр!
Чыслав Чӑваш Республикин вӗренӳ институтӗнче иртӗ, пуҫламӑшӗ 10 сехетре.
Тӗлпулу программи:
1 пай — Ҫыравҫӑсен сӑмахӗ.
Чӑваш Республикин писателӗсен союзӗн ӗҫӗ-хӗлӗ. Юхма Мишши тухса калаҫать.
2 пай — Интернет олимпиадӑпа конкурса хутшӑннӑ шкул ачисене чыслани.
Пултарулӑх конкурсӗсен вӗренӳпе воспитанири пӗлтерӗшӗ. Чӑваш Республикин вӗренӳ институчӗн чӑваш чӗлхипе литератури кафедрин пуҫлӑхӗ Ю.М. Виноградовӑн сӑмахӗ.
Шкул ачисен пурнӑҫӗпе Тӗнче тетелӗ хушшинчи ҫыхӑну. Н.А. Плотниковӑн сӑмахӗ.
«Халап хапха тӑрринче» литература ӑмӑртӑвӗн пӗтӗмлетӗвне тума вӑхӑт ҫитрӗ.
Пурӗ 73 хайлав йышӑнтӑмӑр. Ярса парасса ытларах та ярса панӑччӗ ӗнтӗ, анчах та хӑшӗ-пӗрисене йышӑнма май килмерӗ. Хайлавсене йышӑннӑ май ҫакӑ сисӗнчӗ — конкурс положенине чылайӑшӗ тимлӗн вуламан. Ӑмӑртун йӗрки-шывӗ тӑрӑх пирӗн пата хайлавне кӑна мар, халапне те ярса памалллаччӗ. Хӑшӗ-пӗри кун пирки манса кайнӑ. Йышӑннисен шучӗ ытла та сахалланса каясран ҫӑлкуҫне те пулин кӑтартнисене пурне те йышӑнтӑмӑр.
Йышӑннӑ хайлавсенчен 6 ушкӑн йӗркелерӗмӗр. Хӑш-пӗр ушкӑнра сӑвӑ сахал ярса панӑран вӗсене ыттисемпе пӗрлештертӗмӗр. Вырӑнсене ҫапла уйӑртӑмӑр:
* 1 вырӑн. Дарья Мидукова ҫырнӑ «Иртни...» сӑвӑ. Ҫӗмӗрле районӗ, Хутарти И.Н. Ульянов ячӗллӗ гимнази.
* 2 вырӑн. Надежда Сергеева ҫырнӑ «Пырса курӑр манӑн ялӑма» очерк. Сӗнтӗрвӑрри хули, Атӑлҫи пӗтӗмӗшле пӗлӳ паракан тӗп шкул.
* 2 вырӑн.
Ӗнер Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче чӑваш чӗлхин пӗрлехи комиссийӗн ларӑвӗ иртрӗ. Ларӑва пухӑннисем темиҫе ыйтӑва пӑхса тухрӗҫ. Вӗрентӳ институчӗн чӑваш чӗлхепе литератупа кафедрӑн пуҫлӑхӗ Ю. Виноградов шкулта чӑваш чӗлхипе литературӑна вӗрентнӗ чухне усӑ курӑнакан терминсене пӗрпеклетес ыйтупа тухса калаҫрӗ. Ҫавӑн пекех Г. Дегтярёв Шупашкарти урам ячӗсемпе чарӑнусен ячӗсене пӗрешкел куҫарасси пирки каларӗ. Комиссийӗн пур пайташӗ те вӗсем хатӗрленӗ материала ҫирӗплетме килӗшмерӗ — ӗҫе тӗплӗрех хатӗрлеме эксперт ушкӑнӗсене йӗркелеме йышӑнчӗ.
Сайт пирки те сӑмах пуҫарчӗҫ. Комисси пайташӗсем сайтри сарӑм пирки информацие кашни шайри пуҫлӑха ҫити ҫитерме йышӑнчӗҫ. Ку ӗҫе МИХсене те явӑҫтарма шутларӗҫ.
Комисси сайчӗ: http://comissi.chv.su
Ыран, раштавӑн 3-мӗшӗнче, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче Чӑваш чӗлхин пӗрлехи комиссийӗн ларӑвӗ иртӗ.
Малтан «Наци культури тата словарь ӗҫӗ. Чӑваш лексикогрфийӗн ҫивӗч ыйтӑвӗсем» ятлӑ ҫавра сӗтел иртӗ. Вӑл 15 сехетре пуҫланӗ. Ун хыҫҫӑн вара комисси ларӑвӗ пуҫланӗ.
Чӑваш чӗлхин пӗрлехи комиссийӗ ку ларура ҫак ыйтусене пӑхса тухма палӑртнӑ:
1. Шкулти вӗренӳ кӗнекесенче чӑваш чӗлхипе сӑмахлӑх терминӗсене йӗркене кӗртесси (яваплисем – ЧРВИ, Виноградов Ю.М.).
2. Хула урамӗн тата транспорт чарӑнӑвӗн ячӗсене ҫирӗплетни (яваплисем — ЧПГӐИ, Дегтярёв Г.А.; ЧНК, Абрамов В.А.).
-9.7 °C